Konstytucja 3 Maja została uchwalona, jako Ustawa Rządowa w 1791 r. Akt przyjęcia dokumentu odbył się w Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego w Warszawie podczas obrad Sejmu Wielkiego (1789-1792). Konstytucja uznawana jest za pierwszą w Europie i drugą na świecie (po Konstytucji Stanów Zjednoczonych, 1787 r.)
Autorami projektu Konstytucji byli: szlachecki reformator Ignacy Potocki oraz prywatny sekretarz monarchy Scipione Piattoli. Redakcją tekstu zajął się publicysta i wielki działacz oświatowy Hugon Kołłątaj, a całe przedsięwzięcie cieszyło się poparciem marszałka Sejmu Stanisława Małachowskiego oraz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Po I rozbiorze (1772 r.) w osłabionej ingerencją państw ościennych i obecnością wojsk rosyjskich Rzeczypospolitej Oboga Narodów nie brakowało zwolenników przeprowadzenia reform. Jednak prace nad projektem przedłużały się i nie było zgody, co do głębokości koniecznych zmian. Do tego obóz przeciwników reform posiadał w Sejmie wystarczającą liczbę głosów, by je zablokować. Dlatego zdecydowano się uchwalić Konstytucję w drodze swoistego zamachu stanu. Wykorzystując kończącą się przerwę wielkanocną, przyspieszono o 2 dni termin obrad, data rozpoczęcia sesji nie została prawidłowo ogłoszona, tekst nie został wcześniej wydrukowany i rozdany posłom, nie dopuszczono też do dyskusji nad nim. Tym samym naruszono zwyczaje, jak i regulamin prac sejmowych. O sukcesie przedsięwzięcia zadecydowała w dużej mierze determinacja króla oraz autorów projektu.
Konstytucja 3 Maja była próbą przeprowadzenia głębokiej reformy ustrojowej. Do najważniejszych postanowień należało zniesienie wolnej elekcji i wprowadzenie ustroju dziedzicznej monarchii konstytucyjnej, zniesienie liberum veto i konfederacji, przyjęcie monteskiuszowskiego podziału władz na prawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, nadanie praw mieszczanom, wzięcie pod opiekę prawną chłopów oraz wprowadzenie tolerancji religijnej.
Konstytucja 3 Maja obowiązywała zaledwie 14 miesięcy. Klęska w wojnie z Rosją, działania przeciwników reform skupionych w konfederacji targowickiej i przystąpienie do niej króla doprowadziły do unieważnienia reform i II rozbioru (1793 r.). Mimo to Konstytucja odegrała ważną rolę, podtrzymując dążenia do niepodległości kolejnych pokoleń Polaków i stając się symbolem postępowej tradycji państwa polskiego. W XIX w. co roku obchodzono potajemnie rocznicę jej uchwalenia. Dziś zaś jest drugim, co do znaczenia – po 11 listopada – polskim świętem narodowym.
Ciekawostki:
Rękopis Konstytucji 3 Maja przechowywany jest w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie i posiada Znak Dziedzictwa Europejskiego przyznawany obiektom, które odegrały znaczącą rolę w kształtowaniu historii i kultury europejskiej.
Konstytucja 3 Maja najpierw została spisana w języku francuskim i dopiero przetłumaczona na język polski.
Z Konstytucją 3 Maja związane jest uznanie barwy białej i czerwonej za narodowe barwy Polski. Doszło do tego podczas obchodów I rocznicy uchwalenia Ustawy Rządowej, 3 maja 1792 r.
Prof. UJK dr hab. Patrycja Jakóbczyk-Adamczyk